Beynimizin sıxışdırılmış vəziyyətlərdə verdiyi qərarların sirri
Gündəlik həyatda qərar vermək adi bir proses kimi görünür. Amma iş o yerə çatanda ki, vaxt azdır, təzyiq çoxdur, seçimlər məhduddur – beyin sanki başqa bir rejimə keçir. Məcbur qalanda, insanlar ya inanılmaz dərəcədə düzgün, ya da tamamilə emosional qərarlar verə bilirlər. Bəs bu necə baş verir?
“Qərar rejimi”: Beynin iki əsas sistemi
Nevroloq Daniel Kahneman beynin iki qərarvermə sistemini izah edir:
Sistem 1: Sürətli, emosional, avtomatik qərarlar (panik anlarında aktivləşir).
Sistem 2: Yavaş, məntiqi, düşünülmüş qərarlar (vaxt və sakitlik tələb edir).
Məcbur qaldığımız anlarda çox vaxt Sistem 1 işə düşür – çünki beyin sadəcə tez qərar verməli olduğunu düşünür. Risk və təzyiq artdıqca, məntiq susur, instinktlər danışır.
Stressin beynə təsiri: “dondur, qaç ya da döyüş”
Təzyiq altında kortizol (stress hormonu) artır. Bu hormon:
Prefrontal korteksin (məntiq və analiz mərkəzi) fəaliyyətini zəiflədir.
Amygdala (emosional reaksiya mərkəzi) güclənir.
Nəticə? İnsan təhlükəyə qarşı emosional və sürətli cavab verir, rasional düşünmək isə çətinləşir.
Məcburi qərarların nəticələri nəyə bağlıdır?
1. Keçmiş təcrübələr: Beyin oxşar vəziyyətlərə əsasən “tanış” qərarları təkrarlayır.
2. Qorxu dərəcəsi: Qorxu çoxdursa, beyin daha çox “özünü xilas etməyə” yönəlir.
3. Zaman təzyiqi: Vaxt az olduqca, qərarlar daha impulsiv olur.
4. Şəxsi temperament: Riskə meyilli insanlar daha cəsarətli seçim edə bilər.
Real həyatdan nümunə:
Bir şəxs liftə minib və qəfil dayanır.
Təcrübəli biri: Dərin nəfəs alır, yardım çağırır, sakit qalır.
Panika edən biri: Düğmələri təkrar basır, qışqırır, nə edəcəyini unudur.
İkisi də eyni şəraitdədir, amma beyinləri fərqli cavab verir.
Beynin bu rejimini necə idarə edə bilərik?
1. Nəfəs məşqləri öyrən: Panika zamanı nəfəsi nəzarətdə saxlamaq beynin sakitləşməsinə kömək edir.
2. Simulyasiya et: “Əgər bu baş versə, nə edərəm?” sualları ilə əvvəlcədən beynini hazırla.
3. Kiçik qərarları təlim kimi gör: Gündəlik həyatda qətiyyətsizliyə qarşı kiçik qərarlar verərək özünü gücləndir.
4. Təzyiq altında təlim al: İdman, debat, teatr kimi sahələrdə “məcburiyyət” altında qərar təcrübəsi qazan.
Nəticə
Beyin məcbur qaldıqda, təhlükəni öncələyir, məntiqi təxirə salır. Amma bu təbii refleksləri anlayaraq və məşq edərək, biz daha sağlam və ağıllı qərarlar verməyi öyrənə bilərik. Çünki real həyatda ən vacib qərarlar, bəzən ən çətin anlarda verilir.